O xacemento arqueolóxico de A Roda situado na parroquia de Santiago de Reinante no Concello de Barreiros, é un anel lítico con certas irregularidades, isto é, un anel composto de dous círculos case concéntricos paredados cunha mestura de pedras grandes (ciclópeas ou megálitos) nos cimentos e outras de tamaño mediano nos cachos de paramento que quedan. O diámetro medio do círculo interior ven a ser de 34 metros, cun muro perimetral de máis menos un metro e medio de ancho, polo que o círculo externo acada os 37 metros. O muro formado entre as paredes de ambos círculos está recheo con area marela propia da zona e está rodeado dun foxo duns tres e medio metros de ancho, tamén recheo de area e pedras diversas.
Este tipo de construcións prehistóricas son coñecidas polo nome inglés “henge” que significa “círculo de pedra”. Cando son monumentos megalíticos formados por menhires (do bretón men: pedra hir: alongada) cravados no chan reciben o nome propio de “crómlech” que proven do galés “crowm”: curvado e “lech”: laxe; lousa. Posiblemente o crómlech máis famoso sexa Stonehenge, un monumento neolítico da idade do bronce situado en Wiltshire, Reino Unido, formado por unha sucesión de grandes pedras de sección rectangular chantados no chan e algúns deles cubertos con pedras (linteis) que conforman unha serie de aberturas en forma de portas abertas de diversa interpretación.
O xacemento de A Roda preséntase ante o visitante que o ve por primeira vez, cun aspecto similar a unha escombreira no medio do monte con pedras espalladas por aquí e por acolá como si algunha vez sufrira as consecuencias dunha explosión de cartuchos de dinamita e non pequena.
Todo este pandemonio de pedras grandes e pequenas, pedrolos e cañós desordenados, son resultado da desfeita que fixeron as manobras das máquinas forestais na súa labor de deforestación de eucaliptos e pinos que había na finca de monte cando se vendeu ao Ministerio de Fomento pois entraba na traza da autopista A8. Menos mal que no ano 2006 cando pasaron facendo os desmontes da estrada se deron conta de que alí había algo máis que pedras soltas e revoltas e o propio persoal do Ministerio de Fomento respectou o lugar e desviouse do trazado inicial, e hoxe mantén o xacemento perfectamente rozado, ou polo menos así o atopamos limpo a mediados de agosto e primeiros de setembro, cando o fomos a visitar de novo; o que nos leva a dicir que realmente non está tan sumamente mal coidado e abandonado como o resto dos xacementos que temos na zona e que dependen dise ente burocrático chamado a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galiza.
A nós, os veciños da comarca, parece ser que non nos queda máis remedio que poñer en valor toda esta riqueza patrimonial que posiblemente sexa o noso mellor motor industrial nos vindeiros anos. Non nos cabe dúbida que hai que poñer en valor algo dos nove castros do Concello de Ribadeo, máis a Punta do Castro de San Miguel de Reinante, o castro de Merille en San Cosme de Barreiros, o castro da Rilleira ou da Maradona en san Xusto de Cabarcos, o castro dos Calixóns en Vilamartín Pequeno, e moitos outros xacementos arqueolóxicos milenarios que tamén posúe o Concello de Trabada. Aínda que non se poida traballar en todos a vez, pois non haberá recursos nin persoal para tanto, polo menos haberá que empezar a facer algo en algúns deles, ao menos rozalos para delimitar as zonas e facerse coa propiedade onde están afincados para que pasen a ser de dominio público e non poidan seguir sendo arruinados pola explotación forestal. Todos eles serán fonte de riqueza para moitos, moitos anos, pois temos que ter en conta que ademais de estar a beira de magníficas praias, atópanse todos eles a apenas un ou dous quilómetros, monte a través, do Camiño de Santiago.
Pero hoxe fixarémonos no xacemento de A Roda de Santiago de Reinante, dunha época máis antiga que os asentamentos da Cultura Castrexa. Estamos ante un magnífico templo-calendario de un valor prehistórico e turístico incalculable.
Si, A Roda é un templo calendario, un recinto cerimonial que nos marca efemérides astronómicas, semellante nas características entre a monumentalidade de Stonehenge (3200/2300 a.C.) e as do simple círculo de Swinside, ambos no Reino Unido. Por que dicimos que é un templo calendario sen dúbida algunha? Pois ben. Xuntámonos de principio dous amigos, Emilio Piñeiroa (historiador) e máis eu, pois gústanos demasiado a Nosa Terra e estamos véndoa cada día máis apedrada pola desidia da Administración da Xunta, dos Concellos e de todo bicho vivinte que tiña que ocuparse obrigatoriamente destes asuntos. Chegados o asentamento e cos nosos coñecementos básicos calculamos os puntos equinocciais e solsticiais do círculo. Quedamos sorprendidos e encantados de comprobar que aínda algúns destes puntos principais que nos ían aparecendo, estaban perfectamente sinalizados por pedras grandes, aínda despois das enormes desfeitas que fixeron as máquinas, e que deixaron pedras de todo tipo, soltas e removidas do seu sitio e tiradas de calquera maneira no chan e redores e que terán que ser devoltas ao seu lugar de orixe algún día, cando se faga un estudo máis profundo e exacto de todo o conxunto que, por suposto, teñen que facer expertos arqueólogos.
Aos quince días volvemos comprobar con maior precisión os nosos cálculos, axudados por Antonio Gregorio (físico) e por Eugenio Niñe (topógrafo). Antonio cos seus magníficos coñecementos astronómicos da súa cátedra, fíxonos unha corrección matemática de 8º 15’ debido a redondez da Terra (á latitude), co cal as nosas estimacións non estaban tan mal para o caso que nos ocupa, aínda que tíñamos unha burrada de error para tirar un foguete a Lúa. Logo coa axuda de Eugenio Niñe o topógrafo xa quedamos máis conformes coas marcacións estimadas.
Podemos dicir que o orto do solsticio de verán está aínda perfectamente marcado desde fai máis de tres mil setecentos anos, ou sexa desde antes do ano 1700 a.C. que acreditan de antigüidade as probas de C14 (carbono 14), cun marxe que incluso se poden remontar a 2000 anos a.C. Ou sexa o xacemento data da transición final do neolítico-calcolítico (metalurxia do cobre) e da idade bronce Proto-Atlántico da Galiza (1800-1700/1200-1100 a.C.) que corresponde coa cultura Argárica, varios séculos antes das invasións celtas.
Para que servía este calendario astronómico?. Está situado nunha zona elevada, un outeiro estratéxico para ver até un horizonte moi lonxe do mar e desde onde se podían controlar os campos agrícolas, e todo aquel que quixera consultar os momentos máis propicios para a sementeira podía aproximarse ao sitio para consultarlle o gardián ou o adiviño/a do templo que posiblemente nel residía.
A xente por tanto, que por esta bisbarra vivía, era xente moi civilizada, pois unha obra como esta nona facía calquera, de feito no continente europeo hai moi pouquiños xacementos destas características, pois necesítase unha propedéutica, ou ensinanza de saberes e coñecementos previos e amplos de astronomía para realizar tamaña construción.
Aínda na nosa ignorancia de todo o que pode representar A Roda, pois os xacementos prehistóricos son estudados por interpretacións especulativas sen certezas escritas, como ocorre na Historia, pero sería extraordinario que a poboación autóctona fixera este templo. Por isto, podemos crer que tales coñecementos astronómicos chegaron aquí da man dos comerciantes fenicios e gregos que navegaban polo Atlántico en busca de estaño e da púrpura. Había minas de estaño na Galiza (Casitérides, nome que na Grecia Antiga se daba aos centros produtores de estaño) e había os caracois mariños chamados púrpuras ou mures, stramonita haemastoma, dos que temos moitas mostras nos concheiros dos castros desta bisbarra, particularmente na Punta do Castro de San Miguel de Reinante; os cales case vinte séculos máis tarde, servirían para tinguir de púrpura as túnicas dos emperadores romanos, e a súa destrución ou roubo representaba para o infractor a pena de morte.
Os fenicios e gregos segundo os datos prehistóricos chegaron a estas alturas da Galiza polo ano 1200 a.C. época da Idade do Bronce III e IV (Prehistoria e Arqueoloxía de Galicia, Instituto de Estudos Galegos P. Sarmiento, 1979, Idade do Bronce en Galicia, p.52-53).
Pero aquí temos gran discrepancia coa datación de A Roda, pois si a proba do carbono 14 indica que data do 2000-1700 a.C. teremos que A Roda é un punto clave e referencial para situar a saída do Mediterráneo dos comerciantes fenicios e gregos uns cincocentos ou oitocentos anos antes do que se pensaba, polo que este xacemento parece ser do final do Calcolítico, da Idade do Bronce Inicial, data a nivel da Prehistoria europea moi importante, pois é un punto dunha idade comprobable e de que as rutas marítimas comerciais saíndo do Mediterráneo subían polo Oeste da Península Ibérica até acadar as Illas Británicas, igualándose a idade do xacemento de A Roda coa idade do Bronce Europeo, entre o III e I milenio a.C.
Os mariños comerciantes, fenicios e gregos, sabían dos coñecementos solares e da situación das estrelas importantes polas ensinanzas dos sumerios e dos exipcios e eran eles quen espallaban os coñecementos polo mundo en que se movían desde as cidades estado de Tiro (ao rei Hiram I, Hércules de Tiro móstralle as primeiras telas tinguidas de púrpura o que o deixa marabillado); de Sidón, Biblos e de Ugarit que a través de Emar e Ebla chegaban as ensinanzas dos mariños de Mesopotamia (3000 a.C.).
Para os pobos agrícolas e gandeiros todas estas efemérides, fases do ano ou cambios de estación eran esenciais para as rutinas laborais do campo, tanto das sementeiras como das colleitas e cría de gando. Os fenicios ensinaron o manexo do arado, a xunguir aos animais para tiro, o sachar os campos con sachos de madeira e pedra, e moitas e diversas ensinanzas tanto para a súa vida privada como para as crenzas espirituais, e probablemente desde A Roda mirando cara a ese espléndido horizonte de 180º de mar inmenso, celebraran festas, con fachos na noite, larpeiradas… pero iso é outra parte a contar da nosa pre-historia.
Estamos vivindo situados no medio de magníficos xacementos arqueolóxicos que merecen toda a nosa atención veciñal pois senón vámolos perder a pasos axigantados, e non hai dereito que isto ocorra. Necesitamos facerlles falar dos nosos ancestros a todas estas pedras antes de que desaparezan, como fan en calquera nación culta e para iso hai que estudialas a fondo. A Roda é un topónimo da zona, precisamente por este xacemento, e ninguén sabía o que era até hoxe??? Gustaríame desde aquí poder dicir que intentaremos formar unha asociación veciñal ou asociarnos as xa existentes, onde se abrangue a membros educados en todas as disciplinas do coñecemento necesarios para desenrolar os estudos dos xacementos destes nosos concellos, Ribadeo-Barreiros-Trabada, e calquera persoa que se sinta interesada no tema pode poñerse en comunicación con calquera de nós. Non cabe dúbida de que necesitaremos a colaboración de todos e cada un dos partidos políticos da Nosa Terra.
Xacemento arqueolóxico de A RODA no ano 2008, desvío feito na traza da autopista A8.
A Roda ano 2019 // Foto xentileza de: 60 RÁFAGAS